Verzorgend leiderschap

Ondersteuning van verzorgenden

Verzorgenden hebben ondersteuning nodig bij al deze veranderingen in de zorg. Het Van Kleef Instituut startte daarom in 2015 – samen met 150 verzorgenden – een onderzoeks- en ontwikkeltraject: ‘Verzorgenden in Transitie’ (ViT). In 2017 ging met steun van ZonMw het V&VN Ambassadeurstraject voor verzorgenden in de wijk van start. En ook de nieuwe Kwaliteitskaders voor verpleeghuiszorg en wijkverpleging zijn een stimulans voor meer kwaliteit en doelmatigheid in zorg. De eerste resultaten zijn zichtbaar. ViT en het ambassadeurstraject stimuleerden vakmanschap, werkplezier, cliënttevredenheid, samenwerking en veranderbereidheid.

Aandacht voor verzorgend leiderschap

Verzorgenden moeten nog wel wennen aan de veranderingen in hun vak. Zij zijn de spil in de zorg, de ruggengraat van het dagelijkse werk. Dat vraagt leiderschap. Daarom zijn we in opdracht van ZonMw gestart met een verkennend praktijkonderzoek naar verzorgend leiderschap. Wat houdt leiderschap in bij verzorgenden? En wat hebben zij nodig om (meer) leiderschap te ontwikkelen in hun werkpraktijk? Leiderschap, is de verwachting, zal bijdragen aan de professionalisering van het vak, aan werkplezier, kwaliteit van zorg, de zichtbaarheid en het imago van verzorgenden.

Onderzoek onder verzorgenden

Om er achter te komen wat verzorgenden onder leiderschap verstaan en uit te vinden wat zij nodig hebben om meer leiderschap te tonen gaan we het gesprek met hen aan. De onderzoeker heeft 3 ambassadeurs voor de verzorgende en met 3 verzorgenden van het Platform verzorgenden van V&VN gesproken m.b.v. de methode storytelling. Hiermee heeft ze concrete ervaringen van de verzorgenden opgehaald: wat doen en laten de verzorgenden in hun dagelijkse werk, hoe werken zij samen met andere professionals, hoe profileren zij zich, wat werkt goed en welke belemmeringen komen zij tegen? En welke ondersteuning hebben zij nodig? De uitkomsten van dit onderzoek zijn getoetst in 2 rondetafelgesprekken, waarin we met de aanwezige verzorgenden getoetst hebben of we volledig zijn en of onze bevindingen kloppen.

Onderzoek onder experts

Ook experts hebben we in interviews en een expertbijeenkomst bevraagd wat zij onder verzorgend leiderschap verstaan en waarom zij het belangrijk vinden dat verzorgenden leiderschap vertonen. De resultaten van het onderzoek zijn beschreven in een boekje.

Klik hier voor de pdf

Verkennend onderzoek

Verzorgend leiderschap is nieuw, maar hard nodig voor betere zorg en meer werkplezier. Hoe herkennen en stimuleren we leiderschap bij verzorgenden? ZonMw vroeg het Van Kleef Instituut om een verkennend onderzoek.

Resultaten

Verzorgend leiders nemen vooral positie in in de dagelijkse zorgverlening, bleek uit verhalen van experts en verzorgenden. Ze tonen lef en laten hun stem horen. Ze oefenen invloed uit op de cliëntenzorg, de zorgorganisatie en de vakontwikkeling van zichzelf en collega’s. Ze houden van hun vak en zijn er trots op verzorgende te zijn.

Vijf kansen om (nog meer) leiderschap te stimuleren bij verzorgenden:

• Zet het op de agenda en maak het bespreekbaar.
• Geef verzorgenden aandacht, ruimte en vertrouwen.
• Stimuleer voorlopers.
• Bescherm het vak (met een beschermde beroepstitel).
• Maak leiderschap expliciet in de opleiding.

Meer weten?

Lees de publicatie

Introductie

Op basis van het literatuuronderzoek en de verhalen van alle verzorgenden en experts valt een vrij eenduidig beeld te schetsen van het begrip ‘verzorgend leiderschap’. In dit hoofdstuk bundelen we de kenmerken en kijken we ook naar het verschil tussen vakmanschap en leiderschap.

Kenmerken van verzorgend leiderschap

Een verzorgend leider neemt een stevige positie in in de dagelijkse zorgverlening, in multidisciplinair overleg én in overstijgende overleggen, zoals werkgroepen en adviesraden. Ze[1] wordt gedreven door beroepstrots en een grote ambitie om bij te dragen aan het ontwikkelen en promoten van het vak van verzorgende. Een verzorgend leider herken je aan de invloed die zij individueel en in teamverband uitoefent op de cliëntenzorg, de zorgorganisatie en de vakontwikkeling van zichzelf en collega’s. Ze onderbouwt haar handelen en bewaakt dat de zorg, de ondersteuning en de organisatie van zorg in het belang is van de cliënt. Ook als hiervoor regels anders moeten worden toegepast.

Een verzorgend leider:

• is vakbekwaam;
• neemt actief een coördinerende positie in de dagelijkse zorg rondom de cliënt en zijn kwaliteit van leven;
• weet welke interventies nodig zijn, vanuit vakkennis, de relatie met de cliënt, de context en eigen intuïtie;
• durft af te wijken van geldende normen als dat de kwaliteit van zorg verbetert;
• toont moed om zaken bespreekbaar te maken en te kunnen incasseren als het tegenzit;
• is zelfbewust van de eigen kwaliteit, waarde, rol en positie in de keten van zorgverlening;
• maakt haar vak(bekwaamheid) kenbaar en zichtbaar;
• werkt samen vanuit respect, vertrouwen en gelijkwaardigheid met andere beroepsgroepen;
• heeft goede reflectieve en communicatieve vaardigheden;
• is verantwoordelijk voor de eigen vakbekwaamheid en werkt actief aan persoonlijke en professionele ontwikkeling;
• neemt een stimulerende, verbindende en lerende houding aan, met oog voor kwaliteiten van collega’s;
• bewaakt de eigen grenzen en de grenzen van het vak;
• toont voorbeeldgedrag en stimuleert collega’s het beste uit zichzelf te halen;
• denkt mee over de strategische richting van de organisatie in een veranderende zorgwereld

Wat is nodig?

Wat hebben verzorgenden nodig om (meer) leiderschap te ontwikkelen in hun werkpraktijk? Deze vraag hebben we meegenomen in ons onderzoek en voorgelegd aan de experts en verzorgenden in de bijeenkomsten.

Op de agenda

Het lijkt simpel, maar het eerste advies is: maak verzorgend leiderschap bespreekbaar. Zet het op de agenda. Uit het verhalenonderzoek en de rondetafelgesprekken blijkt dat verzorgend leiderschap bestaat en in verschillende situaties al herkend wordt. Op basis van dit onderzoek hebben we kenmerken van verzorgend leiderschap beschreven, praktijkvoorbeelden gegeven en een eerste aanzet gedaan voor het onderscheid tussen vakmanschap en leiderschap aan de hand van de CanMEDS-rollen. Deze elementen vormen een kapstok om in gesprek te gaan over verzorgend leiderschap. Is er herkenning? Wat leert het verschil tussen vakmanschap en leiderschap ons? Wat hebben verzorgenden nodig om leiderschapskenmerken te ontwikkelen in hun beroepsuitoefening?

Aandacht en stimulans

Uit het verhalenonderzoek werd duidelijk: verzorgenden willen aandacht, ruimte en vertrouwen van hun organisatie. Verzorgenden zijn van grote betekenis voor de cliënten, zorgorganisaties en de samenleving, maar voelen zich vaak onzichtbaar, weinig gewaardeerd en niet gehoord. Als je hen echter stimuleert om op te staan, kunnen ze een enorme groei doormaken. Uit ons onderzoek blijkt dat programma’s waarin verzorgenden gestimuleerd worden om zich te ontwikkelen in hun vak, zoals het V&VN-ambassadeurstraject en het VKI-project Verzorgenden in Transitie (ViT), een grote bijdrage leveren aan vaktrots en leiderschap. In de deelnemende teams bij ViT stonden leiders op: verzorgenden die het voortouw namen in ontwikkelteams, voor groepen gingen staan, tools ontwikkelden en zichzelf lieten zien. Coaching en commitment van het management is daarbij een belangrijke voorwaarde wil het leiderschap onder verzorgenden een kans krijgen. Managers moeten niet alleen achter de ontwikkelprogramma’s staan, maar verzorgenden ook coachen en ondersteunen bij de toepassing van de (nieuwe) kennis en ervaringen die ze opdoen.

Ambassadeurs/voorlopers

Ook het benoemen en stimuleren van ambassadeurs in organisaties bevordert leiderschap. Het is belangrijk om verzorgenden uit te nodigen, te stimuleren en uit te dagen om dingen te doen en proberen die zij anders niet hadden gedaan. Daarnaast leren verzorgenden graag van en met elkaar, en pakken ze samen activiteiten aan. Dit geldt ook voor deelname aan platforms, zoals die van de V&VN of de Verpleegkundige en Verzorgende Adviesraden van organisaties (VVAR). Hierin kunnen verzorgenden elkaar ondersteunen, zowel in bijeenkomsten als op bijvoorbeeld sociale media. Verzorgend leiders zijn een inspiratiebron voor andere verzorgenden; ze dagen hun collega’s uit om zelf antwoorden op hun vragen te formuleren en stappen te zetten. Daarnaast is het, volgens de experts, belangrijk om ‘volgers’ de ruimte te geven. Niet iedereen wil zelf leiderschap vormgeven, maar zij kunnen wel leiders steunen en aanmoedigen, waardoor goede ideeën en verbeteringen een kans krijgen.

Beroepsdefinitie en -bescherming

Om als verzorgende leiderschap te tonen, is het ook belangrijk dat het vak serieus wordt genomen. In tegenstelling tot de verpleegkundige is de titel ‘verzorgende’ geen beschermde beroepstitel. Iedereen mag zich dus verzorgende noemen. Verzorgende IG is een zogenaamd Artikel 34-beroep. Deze beroepen hebben wel een wettelijk beschermde opleidingstitel, maar kunnen zich niet registreren in het BIG-register, en vallen niet onder het tuchtrecht. Iedereen mag zich dus verzorgende noemen. De geïnterviewde experts adviseren dan ook om een nieuw beroepsprofiel van verzorgende te maken, zodat de rol en functie van de verzorgende IG/AG duidelijk zijn. Het huidige beroepsprofiel voor verzorgenden stamt uit 1999, het nieuwe profiel staat in de planning voor 2020. De experts vinden het daarnaast, net als verzorgenden, belangrijk een kritische blik te werpen op de verkorte opleiding tot verzorgende IG/AG. Volgens hen worden verzorgenden in deze opleiding minder goed opgeleid, maar mogen ze wel dezelfde zorg leveren. Het geeft de indruk dat het vak niet echt serieus wordt genomen.

Focus in de opleiding

Het begrip leiderschap wordt in het curriculum van de opleiding verzorgende IG (nog) niet genoemd. Leiderschapsvaardigheden komen wel aan de orde, maar verzorgenden en experts vinden het belangrijk dat leiderschap expliciet aan de orde komt in de opleiding. Ook zou beroepstrots deel moeten uitmaken van de opleiding, zodat verzorgenden leren voor zichzelf en hun vak op te komen. Verzorgenden hebben daarnaast behoefte aan bij- en nascholing. Ze weten vaak goed waarin ze zich willen of moeten ontwikkelen, maar komen soms in de knel door de werkdruk en de verplichte opleidingen vanuit de organisatie. Onderwerpen die verzorgenden (verder) noemen als het gaat om bij- en nascholing:

• opleidingen op het gebied van communicatie, feedback geven en ontvangen;
• leren reflecteren en analyseren;
• intervisie;
• multidisciplinaire samenwerking;
• netwerken en verbinden;
• stellen van grenzen;
• leiderschapsvaardigheden.

Introductie

Nadat we beschreven hebben wat verzorgenden nodig hebben om meer leiderschap te tonen, hebben we de adviezen vertaald naar concrete acties om stap voor stap, met elkaar, leiderschap voor verzorgenden te ontwikkelen en stimuleren. Hieronder vind je de aanbevelingen voor het veld.

Aanbevelingen voor verzorgenden

• Lees de praktijkvoorbeelden in dit boekje en maak het onderwerp bespreekbaar binnen jouw team.
• Laat van je horen in de organisatie, neem deel aan adviesraden en bied jezelf aan als er bijvoorbeeld nieuw beleid ontwikkeld wordt in je organisatie.
• Geef aan waarin jij je wilt ontwikkelen en bespreek dit in je organisatie.
• Denk landelijk mee over de ontwikkeling en zichtbaarheid van je vak, zoals bij V&VN of landelijke onderzoeksprojecten of adviesraden.

Aanbevelingen voor zorgorganisaties

• Creëer een uitdagende en veilige leeromgeving, waarin verzorgenden de kans krijgen te groeien en hun leiderschapsrol kunnen oppakken.
• Geef verzorgenden kansen om hun vak te verbreden, bijvoorbeeld met (interne) ambassadeurstrajecten of inhoudelijke aandachtsgebieden.
• Ga in gesprek met verzorgenden en inventariseer welke opleidingen, trainingen of tools zij nodig hebben om verzorgend leiderschap te ontwikkelen en steun hen in hun keuze.
• Betrek verzorgenden bij het beleid van de organisatie, laat hen deelnemen aan werkgroepen en professionele adviesraden.
• Laat verzorgenden merken dat ze waardevol zijn, luister naar hun input.
• Stimuleer verzorgenden om deel te nemen aan landelijke platforms of faciliteer hen bij het zichtbaar maken van hun vak via blogs, vlogs of sociale media.

Aanbevelingen voor onderwijs

• Neem de noodzakelijke competenties voor verzorgend leiderschap expliciet op in het curriculum.
• Kijk kritisch naar de verkorte opleidingen IG en AG.
• Geef aandacht aan beroepstrots in de opleiding en zet verzorgenden al in de opleiding in hun kracht om voor zichzelf en hun vak op te komen.

Aanbevelingen voor overheid en beroepsorganisaties

• Bescherm het vak, en noem verzorgenden pas verzorgenden als ze mbo-opgeleid zijn.
• Maak van verzorgende een beschermde beroepstitel en neem verzorgenden op in het BIG-register.
• Vraag verzorgenden om hun mening en beschrijf samen met hen wat we in de thuis- en ouderenzorg nodig hebben om de zorg te leveren die we in de toekomst nodig hebben. Maak het vaak onzichtbare werk van verzorgenden zichtbaar.

Aanbevelingen voor onderzoek:

• Doe nader onderzoek naar het onderscheid tussen vakmanschap en leiderschap: wat behoort tot de beroepscompetenties die iedere verzorgende moet bezitten en wat is dat ‘stapje extra’ dat een verzorgende een leider maakt?
• Stimuleer/faciliteer meer onderzoek naar verzorgend leiderschap. Er is nauwelijks literatuur over verzorgend leiderschap, en onderzoek hiernaar is ook niet voorhanden. Verder onderzoek is dan ook nodig om antwoord te kunnen geven op vragen als: Welke tools en ondersteuning hebben verzorgenden nodig om verzorgend leiderschap te ontwikkelen? Wat levert verzorgend leiderschap in de praktijk op voor de kwaliteit van zorg, werken en leven? Wat kunnen overheid, zorgorganisaties en onderwijs doen om verzorgend leiderschap te stimuleren?

Algemene informatie

In het onderzoek naar Verzorgend Leiderschap hebben we gezocht naar tools die verzorgend leiders kunnen helpen leiderschap in de praktijk te brengen. Specifieke tools om leiderschap van verzorgenden te stimuleren zijn (nog) niet beschikbaar. Wel zijn er diverse tools die de positie van de verzorgende versterken en tools die in teams gebruikt kunnen worden. Hieronder vind je een overzicht. Ken je andere handige tools of heb je een handige tool ontwikkeld? Mail ons dan op info@vankleefinstituut.nl.

Tools Verzorgenden in Transitie

VKI heeft een overzicht gemaakt van tools die ontwikkeld zijn door verzorgenden binnen het project Verzorgenden in Transitie (ViT), zoals de complimentenslinger, gouden omgangsregels, een competentiescan en mantelzorgbijeenkomsten. Klik hier om naar het overzicht van de ViT-tools te gaan. Binnenkort vind je daar ook uitgebreide omschrijvingen van deze tolls.  Ook vind je hieronder nog andere tools die ook te vinden zijn op de site van VKI.

• Tips om nee te zeggen
• 10 Zomerwijsheden: hoe komen we de drukke zomer door?
• Kernwaardenlandschap
• Smarti-doelen stellen
• Afspraken vastleggen op het Aktieblok
• Succesvol veranderen met het model van Ersösz

Toolbox Teamleren

Twinning, een project van Laurens, Hogeschool Rotterdam en VKI met financiering van ZonMw, heeft als resultaat een projectpagina, waarop meerdere tools staan over teamleren. De toolbox is ingedeeld in een aantal thema’s, te weten:

• theorie en informatie rondom leren en ontwikkelen met een team
• instrumenten en oefeningen om de ontwikkeling van mijn team te meten
• werkvormen om mijn team te laten leren
• hulpmiddelen bij leren en ontwikkelen
• inspiratie om aan de slag te gaan

Klik hier om naar de Toolbox Teamleren te gaan.

Tools Zorg voor Beter

Op www.zorgvoorbeter.nl staan allerlei tools over de inhoud van zorg, maar ook thema’s als ‘Vernieuwend zorgen’ en ‘Verbeteren doe je zo’. Een greep hieruit vind je hieronder, maar ga ook zelf eens kijken op de website van Zorg voor Beter.

• Hier vind je o.a. filmpjes over verbeteren als team
• Tools en informatie over verbeteren als team
• Tools en informatie over vernieuwend zorgen
• Tools en informatie over (omgaan met) werk- en tijdsdruk 
• Tools en informatie over communicatie

Tools Thuis in het Verpleeghuis

Op de site van Thuis in het Verpleeghuis (www.waardigheidentrots.nl) staan meerdere tools beschreven, bijvoorbeeld voor deskundigheidsontwikkeling van zorgprofessionals, leiderschap en governance, tools voor teams en samenwerking, en inspiratie voor verandering. Een greep hieruit vind je hieronder, maar ga ook zelf eens kijken op de website van Thuis in het verpleeghuis.

• Tool over Deskundigheid zorgprofessionals
• Tools Leren en verbeteren van kwaliteit

V&VN Verzorgenden

Biedt een scala aan informatie en tools.

• Tools en downloads V&VN Verzorgenden
• Kijk eens op de website V&VN Verzorgenden
• Bekijk praktijkverhalen van verzorgenden

En vind nog meer inspiratie op de website van V&VN Verzorgenden!

Testjes

Op o.a. www.123test.nl kun je allerlei testjes vinden om bijvoorbeeld te kijken welke leiderschapsstijl je hebt of hoe jij met werkdruk omgaat.

• Welke leiderschapsstijl heb ik?
• Hoeveel macht en invloed wil jij hebben?
• Door je op een bepaalde manier te gedragen beïnvloed je het gedrag van de ander. Test welk gedrag jij vertoont op je werk
• Test welke hersenhelft bij jou het best ontwikkeld is
• Welk persoonlijkheidstype past het best bij jou?
• Met deze vaardighedentest kun je snel je vaardigheden op een rijtje zetten
• Hoe oefen jij invloed uit?

Introductie

Hoe kunnen we verzorgenden ondersteunen om meer leiderschap te tonen? Met deze vraag begon in mei 2020 de werkplaats verzorgend leiderschap als vervolg op het praktijkonderzoek dat door VKI is uitgevoerd. En de beste manier om die vraag te beantwoorden, is door het gewoon te vragen… aan verzorgenden zelf. In de werkplaats werkte een klankbordgroep uit het veld aan het verzamelen, verbeteren en aanvullen van handvatten voor verzorgenden, om hun rol als verzorgend leider vorm te geven. Het resultaat  is één helder overzicht met negen handvatten voor verzorgend leiderschap.

Wat is een verzorgend leider?

De zorg is de afgelopen jaren veranderd en het vak van verzorgenden verandert mee. De zorg in de wijk en het verpleeghuis wordt bijvoorbeeld complexer en vraagt om meer samenwerking en afstemming. De rol van  verzorgende is daarbij van groot belang. Zij weten als geen ander wat nodig is voor persoonlijke en goede kwaliteit van zorg. Hiervoor is ook leiderschap nodig. Een verzorgend leider neemt een stevige positie in in de dagelijkse zorgverlening én sluit aan in multidisciplinair overleg en overstijgende overleggen, zoals werkgroepen en adviesraden. Maar het zijn vooral mensen die lef tonen en hun stem laten horen. Die invloed uitoefenen op het werk dat zij doen trots zijn op hun vak. Meer weten over wat een verzorgend leider is? Lees hier de beschrijving uit het onderzoek van VKI.

Handvatten om de rol vorm te geven

Het Van Kleef Instituut (VKI) beschreef in eerder onderzoek tools die kunnen helpen om leiderschap te tonen en te ontwikkelen. In de werkplaats hebben verzorgenden, studenten en docenten zorg en welzijn een keuze gemaakt welke van deze tools een handvat zouden kunnen zijn voor verzorgenden. Deze handvatten zijn vervolgens getest en verbeterd voor het gebruik in de praktijk en in het onderwijs. En er zijn een aantal nieuwe handvatten ontwikkeld. Dit heeft geleid tot in totaal negen handvatten, die verzorgenden ondersteunen in hun leiderschapsrol. Of het nu gaat om een gesprek met een bestuurder of een presentatie voor collega’s. De handvatten zijn samengebracht in één overzichtelijke infographic die heel eenvoudig te gebruiken is. Klik op de afbeelding onder voor de infographic en voor de tools.

Infographic en tools

Meer weten over de werkplaats verzorgend leiderschap; klik hier.

Totstandkoming

De werkplaats werd uitgevoerd door Vilans en gefinancierd door ZonMw. In de werkplaats werd meegewerkt door het Van Kleef Instituut, V&VN, Albeda college Verzorgende-IG en Zorgorganisatie Marente.

Introductie

Hier vind je de publicaties en artikelen die over het VKI-project Verzorgend leiderschap verschenen zijn.

Publicaties

• Onderzoeksrapport verzorgend leiderschap.

Artikelen

• Hoe kun je verzorgend leiderschap herkennen en stimuleren? Artikel in Onderwijs en Gezondheidszorg, nummer 2, 2020
• Verkennend onderzoek naar verzorgend leiderschap.  Artikel op website ZonMw.